Aktywnie uczestniczy w kształtowaniu postępowego oblicza szkolnictwa wyższego i nauki polskiej, dążąc do kształtowania etyki zawodowej nauczyciela akademickiego i pracownika nauki oraz przestrzegania jej zasad przez członków.
Negocjuje z organami władzy i administracji projekty i propozycje dotyczące płac, warunków pracy, sytuacji socjalnej i statusu prawnego pracowników, opiniuje projekty aktów prawnych i decyzji z tego zakresu oraz współdziała przy ich opracowaniu. Pośredniczy w rozstrzyganiu sporów między pracownikami a zakładem pracy.
Opracowuje, publikuje oraz przedkłada właściwym władzom projekty regulacji prawnych, wnioski i opinie w sprawach szkolnictwa wyższego, nauki, kultury i wychowania oraz w sprawach dotyczących warunków pracy i bytu pracowników.
ZNP jest rzecznikiem interesów oraz broni praw i godności pracowników, emerytów i rencistów.
ZNP stosuje wszelkie prawnie dozwolone środki urzeczywistniania swych celów zgodnie z obowiązującymi przepisami ustaw o związkach zawodowych i o rozwiązywaniu sporów zbiorowych.
Udziela członkom pomocy organizacyjnej i ochrony prawnej.